Tên di sản : Đền Phố Cát
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Di tích danh thắng
Sô quyết định : Số 410/QĐ-UBND
Giới thiệu
Để mở đầu cho việc khảo tả di tích, một đoạn thơ vịnh cảnh Phố Cát vẫn lưu truyền cho dân gian như một bài ca đẹp đã nói giúp hộ chúng ta:
Khách thập phương tới đền Phố Cát
Ngắm nong sông bát ngát một vùng
Chín tầng thác đội lòng trong
Cây đa trước miếu cá vùng kín khe
Nhìn non nước bốn bể như vẽ
Đều khen rằng cảnh Mẹ xinh thay…
Hoặc đây là một đoạn bia ca ngợi cảnh trí Phố Cát rất khái quát rằng: “Đất đó có núi khe xung quanh, hoa xanh, cỏ tốt, có đất thiêng liêng, giếng Ngọc phun nước ngày đêm, đường thiên lí cũ có ngựa chạy suốt Nam – Bắc. Động đá mấy lớp xuyên núi sâu tung hoành đặc biệt. Nơi Châu Ngọc trăm thước, di tích nhà cửa còn đó thực là nơi cảnh đẹp lớn của một vùng…”
Như vậy, thì khu vực trung tâm của thắng cảnh Phố Cát vẫn là khu vực đền “Mẫu nghi thiên hạ”.
Từ Hà Nội vào hết thị xã Bỉm Sơn, gặp con đường rẽ phải, đi bộ khoảng 6km là đến Triệu Tương – quê hương của nhà Nguyễn với đặc sản mía tiến nổi tiếng, chúng ta tiếp tục đi vào thung lũng sông Man Bảo – nằm giữa hai dãy núi có rừng xanh bao phủ và thấp thoáng bóng nhà sàn chừng 9km nữa là đến đền Phố Cát.
Đền Phố Cát nằm ở lưng chừng một ngọn núi (có tên địa phương là núi Dết) với thế đất tay ngai (vì ở hai bên tả, hữu có hai gò đồi thấp dạng vòng như hai tay dựa). Phía trước đền có 3 ngọn núi đá gọi là tam thai án ngữ như một bức bình phong, các ngọn núi khác được dân địa phương dựa theo hình dạng và đặc điểm cụ thể mà đặt tên như núi cây Trôi, núi Long, núi Ly, núi Hồ, núi Vực Voi,…
Gần đền có một dòng suối nhỏ, có những hòn non bộ và các thác nước nhỏ xinh xinh chảy qua hàng rào như khúc nhạc thánh thót và êm đêm. Đến trước cửa đền thì dòng suối đổ vào một cái vũng như chiếc hồ nhỏ. Ở đó có hàng ngàn con cá “thần” bơi lội tung tăng trong hồ và được các con công đệ tử và các khách hành hương đặc biệt kính trọng.
Tại suối cá, tổng đốc Thanh Hóa đã cho xây một cái tháp vọng ngư hình lục lăng để dành riêng cho vua nhà Nguyễn (Bảo Đại) ngồi ngắm cá. Đây là công trình kiến trúc rất cân đối và hài hòa với cảnh quan, nhiều bậc tam cấp ăn xuống tận lòng suối để khách thập phương lội xuống cho cá ăn.
Về kiến trúc và quy mô của Đền Mẫu Phố Cát có thể mổ tả tóm gọn như sau:
Trong thế tay ngai của dãy núi Đất là 4 công trình độc lập từ thấp lên cao gồm sân rộng với nghinh môn 8 mái, cung đệ tam, cung đệ nhị và cung đệ nhất. Xung quanh là tường hoa bao bọc. Mỗi cung có 3 gian thông. Hai gian hai đầu cung nhị và tam làm đường liên cung lên xuống. Bên trong các cung là tượng và các đồ thờ bằng chất liệu rất quý.
Bên cạnh công trình chính là nhà quan cư (nhà khách và tiếp lễ), cổng tam quan (hai tầng, 8 mái), tháp vọng ngư, tường hoa, cây cảnh, cầu cong bằng đá bắc qua suối để khách bộ hành đến đền Quan Giám và đền Bùi,…
Tất cả kiến trúc trên đều là kiến trúc Nguyễn giống Phủ Giầy và Phủ Sòng. Rất tiếc là năm 1953, bom Pháp đã làm hủy hoại một số công trình chính. Hiện tại ở đền Phố Cát chỉ còn nguyên vẹn nền móng của các vùng, tam quan, tháp vọng ngư và cầu đá bắc qua suối. Ngoài ra, còn một số con giống và Bia kí (sẽ nêu ở phần sau). Nhưng dù sao, với những công trình kiến trúc còn lại vẫn là nét chấm phá hữu hiệu làm cho tổng thể cảnh quan tự nhiên của Phố Cát thêm sinh động.
Tam quan: Tam quan của đền Phố Cát là một kiến trúc rất đẹp và hoàn hảo về mặt thẩm mĩ. Mặc dù là kiến trúc Nguyễn nhưng nghệ thuật thể hiện lại đạt ở trình độ rất cao về mọi phương diện. Nó kết hợp kiểu kiến trúc cung đình với kiến trúc truyền thống thật tài tình. Tam quan được làm theo kiểu hai tầng tám mái, hai bên tả, hữu đều có bậc tam cấp lượn vòng lên xuống thật uyển chuyển, hòa nhập với cách bố cục hợp lí của các đường cong ở tần đao và tần mái.
Tháp vọng ngư: Hình lục lăng, bố cục hài hòa, cân đối. Tầng trên cùng có thành hoa vây bọc như đài hoa, các bậc tam cấp từ tháp ăn dần xuống chân suối. Toàn bộ công trình tạo nên sự thơ mộng và vui mắt cho du khách mỗi lần đến ngắm cá.
Cần đá: Cần ��á bắc qua suối nhỏ hình vòng cung được làm rất kiên cố bằng những cột đá và các phiến đá lớn. Trải qua rất nhiều năm, cần vẫn vững vàng và chịu được sức đầy của nước qua các mùa mưa lũ. Chính chiếc cần này là một yếu tố làm cho Phố Cát thêm duyên dáng.
Chỉ 3 công trình còn lại như Tam Quan – Tháp vọng ngư – Cần đá mà bộ mặt trực tiếp của Phố Cát vẫn gây được cho những người qua lại những cảm giác xuyến xao và rung động lạ thường.
Từ Đền Mẫu Phố Cát, vượt qua Cần đá, chúng ta sẽ tiếp tục cuộc hành trình để du ngoạn cảnh trí hữu tình ở khu vực này, mà đường vòng cung từ Cần đến các điểm rồi về đền cũng chỉ hơn một cây số. Trong quãng đường vòng cung ấy, chúng ta sẽ đến được các điểm chính như: Hang động Thiên Lôi, động Lá Lốt, Bãi đá thiên tạo, đền Quan Giám, đền Bùi, hồ Vực Voi và thác nước cùng cảnh rừng và cảnh suối.
Đền Bùi và bãi đá thiên tạo: Khách hành hương và du lịch đã đến Phố Cát chắc chắn không bao giờ chịu bỏ qua khu vực Đền Bùi. Từ Động Thiên Lôi, đi tắt qua bãi đồi bằng phẳng có lối mòn dễ đi, được một đoạn, không đi được hết 9 tầng thác thì cũng nên đến chỗ thác và hồ Vực Voi để chiêm nghiệm lại nhiều huyền thoại kì thú về việc đưa voi về đây của các tướng lĩnh Lam Sơn. Từ Voi Vực, chúng ta sẽ đi và gặp một bãi đất bằng phẳng, nếu để làm lều trại du lịch thì tuyệt vời.
Các hiện vật trong di tích:
Di tích Phố Cát không còn giữ được nhiều hiện vật vì các công trình kiến trúc đã bị bom Pháp phá từ năm 1953. Tuy vậy, ở đây vẫn còn giữ được một số tượng, kiệu và 4 tấm bia đá thời Nguyễn. Cái còn lại ở di tích là thắng cảnh tự nhiên và một số kiến trúc như đã nói. Nhưng dù sao thì cái còn lại này vẫn là sự vô giá, cần có sự tác động kịp thời của lớp người đương đại thì Phố Cát sẽ được như xưa và hơn xưa.